door Jaap Hoeksma, Steve Austen en Frederike Beltjes
Amsterdam bakermat Europese democratie
Nauwelijks drie maanden na de oprichting in 1992 van de Europese Unie werd in het Amsterdamse Felix Meritis (Europees centrum voor Kunst en Wetenschappen) een spel over Europese democratie gelanceerd. Het spel liep op de werkelijkheid vooruit, omdat het Verdrag van Maastricht weliswaar een burgerschap van de Unie invoerde, maar met geen woord over Europese democratie sprak. Volgens ‘Maastricht’ was democratie alleen een zaak van de lidstaten. Het spel had een zaadje geplant.
Vijf jaar later werd tijdens de Top van Amsterdam besloten dat de EU zelf ook democratisch ingericht moest worden. Amsterdam als bakermat van de Europese democratie!
EU geen Staat
Staatkundige processen nemen hun tijd. Het duurde bijna vijfentwintig jaar voor duidelijk werd hoe de Europese democratie er in de praktijk uit ziet. De belangrijkste reden voor deze aanhoudende onduidelijkheid is dat het concept democratie sinds de 16e eeuw steevast wordt gekoppeld aan het begrip staat. Wij zijn sinds mensenheugenis gewoon te denken dat het idee democratie alleen binnen de context van een soevereine staat tot ontwikkeling kan komen. De Europese Unie is echter geen ‘Staat’. Dat komt internationaal tot uiting in het feit dat de EU geen lid van de Verenigde Naties is én in de uitspraak van het EU Hof van Justitie uit 2014 dat de EU naar haar aard niet als een ‘Staat’ kan worden aangemerkt.
Tijdens een debat over de toekomst van de Europese Unie op 4 september 2019 op Campus di Ravenna van de Universiteit van Bologna met o.a. de vroegere Commissievoorzitter (1999-2004) Romano Prodi en Steve Austen, benadrukte Prodi de uniciteit van de Europese Unie door te wijzen op enkele markante verschillen in de inrichting van de Verenigde Staten en de Europese Unie. Austen citeerde Herman van Rompuy, van 2009 – 2014 de eerste gekozen voorzitter van de Europese Raad, die de Europese Unie beschreef als “ iets oorspronkelijks, iets unieks, dat als de grootste ruimte van democratie, vrijheid, voorspoed en sociale rechtvaardigheid op aarde beschouwd moet worden”.
We the People
De onzekerheid die uit de botsing van bovenstaande begrippen voortkomt, is treffend beschreven door de historicus Geert Mak. Aan het slot van zijn in 2004 verschenen boek ‘In Europa’ concludeert hij dat de EU iets unieks is. Het is geen imperium, geen federatie en ook geen statenbond, maar het valt niet te zeggen wat de Unie wel is. Het Forum on European Culture, dat van 17-20 september 2020 in Amsterdam wordt gehouden, probeert een antwoord te vinden door te onderzoeken of er misschien een Europees volk is. Kunnen de mensen in Europa zich naar Amerikaans voorbeeld omschrijven als ‘We the People’ en kan dat gevoel van verbondenheid de basis voor een Europese democratie vormen?
Republiek Europa
Een bezwaar tegen deze redenering is dat geprobeerd wordt om via de achterdeur binnen te halen, wat langs de voordeur niet lukt. Volgens de Verenigde Naties en het Europese Hof is de EU weliswaar geen staat, maar als aangetoond kan worden dat er wel een Europees volk is, kan in theorie wel geclaimd worden dat er een Europese staat moet komen. Deze gedachtegang wordt het verst doorgetrokken door de Duitse schrijfster Ulrike Guérot die stelt dat de lidstaten van de EU ‘gedeconstrueerd’ moeten worden om uit naam van de burgers een Europese Republiek op te richten.
Een democratische Unie van democratische Staten
De vraag kan ook anders worden gesteld. Kan de EU democratisch functioneren zonder een staat te vormen? Deze vraag is opgeworpen door de nestor van de EU-critici Jürgen Habermas. Het proefschrift, waarop Kathalijne Buitenweg in 2016 aan de UvA promoveerde, is richtinggevend. Zij toont namelijk aan dat het Europees Parlement in de loop der jaren ‘representatieve autonomie’ heeft verworven. Haar visie werd drie jaar later door het EU Hof van Justitie bekrachtigd. Het Hof concludeerde zelfs dat de EU op grond van het Verdrag van Lissabon over een autonome democratie beschikt.
De jurisprudentie van het Hof illustreert de stelling van Mak dat de EU iets unieks is. Het Verdrag van Lissabon richt de EU in als een organisatie van democratische staten die zelf ook een democratie vormt. De EU vormt daarom een ‘democratische Unie van democratische Staten’. Het bestaan van een Europees volk of een op dat volk gebaseerde Europese Staat is dus geen voorwaarde voor het democratisch functioneren van de EU. De taak waar de EU nu voor staat, is tweeledig: het gaat enerzijds om de versterking van het democratisch karakter van de Unie en anderzijds om handhaving van de constitutionele democratieën van de afzonderlijke lidstaten. Uitdieping van deze vraagstelling tijdens het aanstaande Forum on European Culture biedt Amsterdam de mogelijkheid om zich in de toekomst te presenteren als ‘bakermat van de Europese democratie’.
AMSTERDAM, Europa, democratie en cultuur, een langjarige relatie
Het is niet de eerste keer dat er in Amsterdam een Forum over Europa en Cultuur wordt gehouden. Zo waren in 1984 de toenmalig Balie-directeur Felix Rottenberg en Steve Austen als directeur Nederlands Theater Instituut, betrokken bij intensieve en heftige debatten over nu nog steeds actuele Europese vraagstukken zoals migratie, discriminatie, jongerencultuur, werkloosheid, vrije tijd en de functie van de politieke tekenaar.
Het European Artists Forum dat in 1987, eveneens in Amsterdam, mede op initiatief van Günter Grass werd gehouden was op zijn beurt het vervolg op het Europees Cultuurforum dat in 1985 plaatsvond in Boedapest als uitvloeisel van de Slotakte van Helsinki (1975), waarin de twee toenmalige machtsblokken van de Koude Oorlog, aangevoerd door de VS en de Sovjet-Unie, na de twee jaar durende Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa, afspraken hadden vastgelegd over mensenrechten, fundamentele vrijheden en een begin van culturele uitwisseling tussen ‘het Oostblok’ en ‘het Westen’.
De sfeer op deze door kunstenaars – vooral schrijvers –, diplomaten en technocraten bezochte conferentie over ‘culturele vrijheid en samenwerking’ is door de Nederlandse deelnemer, de schrijver J. Bernlef treffend samengevat als ‘Schrijven of onderschrijven’. Van half oktober tot eind november bood de strak georkestreerde agenda geen ruimte voor informele uitwisseling van ideeën of blijken van al te grote vrijheid van meningsuiting of individueel denken.
Het mag dan ook niet verbazen dat een aantal schrijvers en intellectuelen voorafgaand aan de opening van de conferentie een informeel tegenforum hadden georganiseerd. Omdat de Hongaarse veiligheidsdiensten alle hotels hadden verboden ruimte beschikbaar te stellen kwamen mensen als Susan Sontag, Danilo Kis, Hans Magnus Enzensberger, Timothy Garton Ash, György Konrád en Günter Grass bij elkaar in privéwoningen, waar ze staand of op de grond zittend spraken over censuur en zelfcensuur en over een plan dat Günter Grass als officiële leider van de West-Duitse delegatie wilde indienen.
Het tijdens de formele conferentie door Günter Grass ingebrachte voorstel om, geheel in lijn met de Slotakte van Helsinki, een Gesamteuropäische Kulturstiftung in het leven te roepen kreeg veel steun, maar werd uiteindelijk door de tegenstemmen van de Verenigde Staten en Roemenië afgeserveerd.
Twee jaar later kon Grass’ visionaire idee toch, op bescheiden schaal, werkelijkheid worden. Als onderdeel van Amsterdam Culturele Hoofdstad van Europa organiseerde Steve Austen o.a. samen met Roberto Payer en Max Wagener in het Hilton Hotel het eerste Europese Kunstenaars Forum. Gedurende een volle week hadden 28 kunstenaars en intellectuelen uit 20 landen uit oost en west gelegenheid met elkaar te discussiëren over wenselijkheid en vorm van Grass’ voorstel. Op 14 december 1987 werd met een door allen ondertekend manifest de “informal working body Gulliver” opgericht, een onafhankelijke en informele Europese denktank van kunstenaars en intellectuelen, die zich uitdrukkelijk aan de uitgangspunten van de Raad van Europa wilde conformeren.
In de woorden van het latere Gulliver-lid Dragan Klaic: “Gulliver is een platform en een instrument tegen benepenheid, provincialisme en kwezelarij. En zijn symbolische naam, met die bijklank van openheid, avontuur en onderzoek, heeft tot aanzienlijke praktische gevolgen geleid. Precies zoals Günter Grass, Gullivers geestelijke vader, dat in 1985 voor ogen moet hebben gehad.”
Stonden de eerste jaren tegen en na het einde van de Koude Oorlog nog vooral in het teken van grote Europese Gulliver-bijeenkomsten, o.a. in Leningrad (1990), Boekarest (1991) en Istanbul (1993), geleidelijk aan werd het druk gebruikte mobiliteitsprogramma voor jonge kunstenaars, Gulliver Connect, prominenter.
Gulliver werd gevestigd in het toen juist opgerichte Felix Meritis, Europees Centrum voor Kunst en Wetenschappen, en is in 2004 ondergebracht in de EEIG ‘A Soul for Europe’, waarvan Felix Meritis Foundation, de stichting achter Felix Meritis Connecting Cultures, een van de oprichters is. A Soul for Europe is een netwerk van jonge Europeanen, kunstenaars, Europarlementariërs, journalisten, politici en beleidsmakers ter bevordering van de rol van cultuur in het Europese eenwordingsproces, dat door de initiatiefnemers beschouwd wordt als een cultureel proces.
Safe the date voor de volgende bijeenkomst van A Soul for Europe op 8 en 9 november in Berlijn over “The New Culture of Common Responsibilities for a Europe bottom up”.
COVID MATTERS?
“Lokaal versus internationaal” stond op de agenda van de op 2 september jl. in Amsterdam georganiseerde bijeenkomst ‘Internationale culturele samenwerking: in pauzestand of stroomversnelling?’ Verondersteld werd kennelijk dat COVID-19 tot nogal ingrijpende en zelfs structurele disrupties zou kunnen leiden in de omgang met onze medeburgers in en buiten de Europese Unie.
Als bijdrage aan het pandemonium aan misverstanden dat de coronacrisis bij kleine en grotere kunstbedrijven oproept verwijzen wij u graag naar het door Linda Bouws geschreven artikel over het boek ‘Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid’ van Elif Shafak.
Elif Shafak: ‘We kunnen niet terugkeren naar de situatie voor de pandemie. We hebben de keuze tussen het nationalisme, de ‘eigen volk eerst’-benadering of de weg naar internationale communicatie en samenwerking.’
WHAT DID YOU DO TODAY TO IMPROVE YOUR EUROPEAN CITIZENSHIP?