Dahrendorf had toch gelijk

In 1988 sprak Ralf Dahrendorf tijdens de zesde Van der Leeuw-lezing in de Martinikerk in Groningen behartenswaardige woorden.
De titel van zijn lezing was: “Burgerschap, het nieuwe vraagstuk”.

Een belangrijk element in zijn bespiegelingen is de kanttekening dat de essentie van volledig burgerschap niet leidt tot een toestand van algehele gelijkheid in alle opzichten, maar dat het sociale conflicten herleidt van ‘alles of niets’-botsingen tot institutionele regelingen om geleidelijke verandering tot stand te brengen.

Het burgerschap is in die opvatting een entreebewijs, het verschaft toegang deel te hebben aan de gevarieerde en geschakeerde wereld der voorzieningen, zonder de plicht daaraan deel te nemen.

Het zal duidelijk zijn dat een dergelijke opvatting van burgerschap zich moeilijk laat verenigen met pleidooien voor groepsidentiteiten, categorale regelingen en vormen van collectieve aanspraken en/of voorzieningen.

Identiteitsvorming, kortom, is een individuele kwestie, het is idealiter de situatie waarin iedere burger zelf zonder inmenging van anderen in staat gesteld wordt zijn eigen omgeving mede vorm te geven en zich daarmee te verhouden tot alle andere burgers in een door de democratische rechtsstaat gegarandeerde veilige omgeving.

Nu de nationale staat niet meer de enige aanbieder van identificatiemogelijkheden voor de burger is, maar rechten, plichten en voorzieningen in toenemende mate in alle lidstaten van de Unie geldend en toepasbaar zijn geworden, is er voor de burgers van de Unie de mogelijkheid naast het burgerschap van hun eigen land gebruik te maken van een extra dimensie die de Europese Unie hun sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon biedt.
Al enige tijd is het thema Europees Burgerschap absolute topprioriteit voor het Europees Parlement en de Europese Commissie. Dat is niet zo vreemd nu het Europees Burgerschap een grensoverschrijdend wettelijk kader heeft gekregen in het Verdrag van Lissabon. Een uitgelezen mogelijkheid voor Amsterdam en Nederland om zich hiermee te profileren.

Nederland kent waarschijnlijk het hoogste aantal rechtspersonen per hoofd van de bevolking in heel Europa. Deze praktijk van actief burgerschap gaat eeuwen terug en kan onder meer geïllustreerd worden met de enorme doeken die sinds kort in een aparte opstelling in de Hermitage Amsterdam te zien zijn. Ook kan gewezen worden op de oprichting van Genootschap Felix Meritis in 1777, een initiatief van “vrije”burgers waar gemeentebestuur, religie noch politiek aan te pas kwamen. Voor de internationale oriëntatie van Amsterdam was Genootschap echter van groot belang. De groei en bloei van de Europese steden is te beschouwen als een typisch Europees fenomeen en te danken aan de gestage invulling van het begrip burgerschap door de nogal onconventionele toepassing van de vrijheid van vereniging en vergadering. Wat Nederland betreft zou de reflexieve en defensieve houding tegenover de EU er anders kunnen uitzien wanneer het bewustzijn over de voorhoedefunctie van Nederland op het gebied van Europees burgerschap in samenwerking met de zeer gevarieerde en onstuitbare civil society prominent zou worden uitgedragen.

De voorhoedepositie van Nederland komt pas echt tot zijn recht in de in eeuwen gegroeide hebbelijkheid van de inwoners zichzelf te organiseren, zónder inmenging van de boven hen gestelden. Die zijn namelijk door de burgers zelf aangesteld om de algemene zaken te regelen en zich verder nergens mee te bemoeien. We hebben het hier over Europees burgerschap avant la lettre.

Weinig Nederlanders zijn zich van deze USP’s bewust. Contextualisering is nodig om deze vanzelfsprekende praktijk te duiden en als model ter discussie te stellen op Europese platformen voor burgerschap en burgerschapseducatie.

Genootschap Felix Meritis zal hieraan in de opmaat naar het Europees voorzitterschap van Nederland in de eerste helft van 2016 ruime aandacht besteden. Daarbij kan Genootschap voortbouwen op de vele ( inter)nationale programma’s die samen met partners in Felix Meritis en daarbuiten hebben plaatsgevonden. Dankzij de vele Europese formele en informele netwerken waarin Genootschap over dit onderwerp spreekt, debatteert en organiseert, heeft Genootschap toegang tot de meest up-to-date publicaties, maar vooral tot smaakmakende persoonlijkheden op dit gebied, alsmede de netwerken die dit thema inmiddels tot hoofdthema van hun werk hebben gemaakt.

Zou het niet een geweldig idee zijn om tijdens het Voorzitterschap een internationale conferentie over dit onderwerp in de Burgerzaal van het Stadhuis op de Dam of in dat andere monument van burgerschap, de Beurs van Berlage te organiseren, als een mooie aftrap voor een hernieuwde aanwezigheid van Amsterdam in de voorhoede van het Europese debat. In gesprekken met vertegenwoordigers uit de Amsterdamse kunstwereld, bestuur en vrije beroepen is gebleken dat een dergelijk plan op brede instemming kan rekenen. Genootschap Felix Meritis/Foundation Felix Meritis wil hieraan graag bijdragen, uiteraard in nauwe samenwerking met enthousiaste Amsterdamse, Nederlandse en Europese partners, met het doel ook ná 2016 in Amsterdam een niet te overschatten reservoir aan kennis in stand te houden met toegang tot vele (in)formele netwerken, onmisbaar om Amsterdam en Nederland in bovengeschetste zin weer internationaal op het netvlies te krijgen.
Het naar Amsterdam halen van A Soul for Europe; Cities for Europe of een van de andere Europese burgerinitiatieven zou tot de mogelijkheden moeten behoren.
Genootschap wil zich daar, volop gesteund door Vrienden, graag voor inzetten.